Jak działa uzależnienie z punktu biologicznego, psychologicznego i społecznego
Uzależnienie to złożone zjawisko, które można zrozumieć, analizując jego mechanizmy biologiczne, psychologiczne i społeczne. Każdy z tych aspektów przyczynia się do rozwoju i utrzymania uzależnienia, wpływając na indywidualne doświadczenia i trudności w przezwyciężeniu nałogu.
Mechanizm biologiczny
Biologiczna podstawa uzależnienia jest ściśle związana z funkcjonowaniem mózgowego układu nagrody. Substancje uzależniające, takie jak narkotyki czy alkohol, prowadzą do wzrostu poziomu dopaminy – neuroprzekaźnika odpowiedzialnego za uczucie przyjemności i euforii. Intensywna stymulacja nagradza mózg, co motywuje do powtarzania zachowań związanych z zażywaniem substancji.
Z kolei, powtarzające się używanie substancji prowadzi do plastyczności neuronalnej, czyli zmian w strukturze i funkcji neuronów. Mózg zaczyna adaptować się do obecności substancji, co skutkuje wzrostem tolerancji – potrzeba coraz większych dawek, aby osiągnąć ten sam efekt. Długoterminowe zażywanie prowadzi również do trwałych zmian w mózgu, wpływając na zdolność do kontroli impulsów i podejmowania decyzji. Te zmiany utrudniają zaprzestanie używania substancji, mimo świadomości negatywnych konsekwencji.
Mechanizm psychologiczny
Społeczny kontekst uzależnienia
Społeczne aspekty uzależnienia dotyczą wpływu otoczenia, czynników ekonomicznych i społecznych na rozwój nałogu. Kształtowanie się zachowań związanych z zażywaniem substancji uzależniających może wynikać z ogólnej dostępności do substancji, nacisku społecznego, a także norm i wartości wyznawanych przez rodzinę i przyjaciół.
Często, w nałóg popadają osoby nieposiadające stabilności finansowej, mające problemy zawodowe lub trudności w relacjach interpersonalnych. Zmaganie się z takimi stresorami za pomocą używek jest klasycznym przykładem łagodzenia napięcia wzmocnieniem negatywnym. Jednakże nie ma reguły, która powoduje, że szczególnie częściej nałogowi ulegają tego typu osoby. Uzależnienie jest chorobą demokratyczną: dotykającą każdą grupę społeczną.
Co dzieje się z mózgiem w momencie przyjmowania substancji psychoaktywnej?
Substancje psychoaktywne, takie jak alkohol, oddziałują na mózg, aktywując receptory związane z odczuwaniem przyjemności i nagrody. Pod wpływem szkodliwej substancji następuje intensywne uwalnianie neuroprzekaźników, zwłaszcza dopaminy, noradrenaliny i serotoniny. Dopamina, związana z uczuciem przyjemności, wywołuje poczucie euforii i relaksu.
Naturalnie, nasze mózgi produkują tyle dopaminy i serotoniny, ile rzeczywiście potrzebujemy do codziennego funkcjonowania. Jednak substancje psychoaktywne wprowadzają nasz mózg w stan nadmiernej stymulacji, co sprawia, że odczuwamy intensywną przyjemność. W takich momentach mózg jest „zwolniony” z innych zadań: nie musi analizować, oceniać moralnie czy rozróżniać sytuacji według wagi i znaczenia.
Regularne przyjmowanie substancji uzależniających może prowadzić do długoterminowych zmian w mózgu. Należy do nich między innymi zmniejszona wrażliwość na dopaminę. W rezultacie chory rozwija tolerancję na daną substancję, a jego organizm zaczyna domagać się coraz większych ilości substancji w celu osiągnięcia tego samego efektu.
Nadmierne wydzielanie się neuroprzekaźników, znacznie przewyższające naturalnie występujące w organizmie wartości, prowadzi do stanu, w którym pozornie niewinne przyzwyczajenie przechodzi w uzależnienie, które jest niczym innym jak nieumiejętnością funkcjonowania bez środka stymulującego.
Regulowanie emocji
Regulowanie emocji u osób uzależnionych od substancji psychoaktywnych i zachowań jest złożonym mechanizmem, który opiera się na próbie kontrolowania stanów emocjonalnych poprzez przyjmowanie substancji lub angażowanie się w uzależniające zachowania. Osoby uzależnione często wierzą, że użycie substancji rozwiąże ich problemy emocjonalne, choć w rzeczywistości jest to iluzja.
Mechanizm nałogowej regulacji emocji polega na tym, że osoby uzależnione używają substancji, aby poprawić swoje samopoczucie lub zredukować negatywne stany emocjonalne, takie jak lęk, niepokój, stres czy ból. Przyjmowanie substancji prowadzi do chwilowego łagodzenia napięć i emocji, co daje uzależnionym poczucie ulgi. W niektórych przypadkach substancje te mogą wywoływać stany ekstatyczne, dając silne uczucie euforii.
Jednakże, pożądany i oczekiwany przez uzależnionych skutek nie jest trwały. Chwilowe złagodzenie negatywnych emocji jest jedynie tymczasowym rozwiązaniem, które nie likwiduje źródła problemów emocjonalnych. W rezultacie, osoby uzależnione wpadają w błędne koło: po okresie ulgi przychodzą silne negatywne emocje, co skłania do ponownego sięgnięcia po substancję, aby znów poczuć chwilową poprawę samopoczucia.
Ta cykliczność przyjmowania substancji i chwilowej ulgi prowadzi do pogłębienia uzależnienia. Mózg osoby uzależnionej zaczyna kojarzyć substancję z szybkim i łatwym sposobem regulacji emocji. Z czasem, uzależnieni mogą zauważyć, że potrzebują coraz większych dawek substancji, aby osiągnąć ten sam efekt, co dodatkowo komplikuje proces regulacji emocji i wzmacnia uzależnienie.
Brak racjonalnego myślenia
Nie jest niespodzianką, że osoba uzależniona postrzega rzeczywistość w sposób zniekształcony i nieracjonalny, co wpływa na jej zdolność do podejmowania rozsądnych decyzji i oceny sytuacji. Pod wpływem substancji psychoaktywnej, procesy myślowe osoby uzależnionej są skoncentrowane przede wszystkim na stanie narkotykowym. Zamiast skupiać się na istotnych sprawach życiowych, myśli uzależnionego krążą wokół zdobycia kolejnej dawki substancji.
Mózg „dopasowuje” percepcję rzeczywistości do potrzeby zażywania narkotyku, co prowadzi do tworzenia irracjonalnych usprawiedliwień dla dalszego używania substancji. Uzależniony może przekonywać siebie, że kolejna dawka jest niezbędna do funkcjonowania, zmniejszenia stresu, czy poprawy nastroju, mimo że obiektywne dowody wskazują na destrukcyjny wpływ substancji na jego życie. Takie myślenie tworzy błędne koło, w którym każda dawka narkotyku tylko pogłębia problem, zamiast go rozwiązywać.
Osoba uzależniona ma trudności z właściwym odczytywaniem informacji społecznych i bodźców zewnętrznych. Normy i reguły społeczne tracą dla niej znaczenie, ponieważ jej myślenie jest całkowicie podporządkowane potrzebie zażycia substancji. To zniekształcenie postrzegania sprawia, że uzależniony nie rozumie konsekwencji swoich działań i ignoruje negatywne skutki, które wynikają z nałogu.
Mechanizm ten jest niebezpieczny, ponieważ prowadzi do dalszego uzależnienia i utrudnia wyjście z nałogu. Osoba uzależniona, niezdolna do racjonalnego myślenia, często nie widzi potrzeby zmiany swojego zachowania i nie dostrzega konieczności szukania pomocy.
Podsumowanie
Uzależnienie to choroba ośrodkowego układu nerwowego, której objawy uwidaczniają się w zachowaniach, wyglądzie, relacjach społecznych i dbaniu o zdrowie. Zrozumienie uzależnienia z perspektywy biologicznej, psychologicznej i społecznej jest kluczowe dla skutecznego leczenia i wsparcia osób dotkniętych nałogiem.
Sygnałami alarmującymi, które świadczą o pogłebianiu się uzależnienia są:
- zwiększona tolerancja – osoba potrzebuje coraz większych ilości substancji, aby osiągnąć ten sam efekt;
- drastyczna zmiana w nastroju – drażliwość, agresja, zachowania depresyjne i wycofanie się z kontaktów społecznych;
- utrata zainteresowań i hobby na rzecz używania substancji;
- problemy finansowe;
- zaniedbywanie obowiązków szkolnych, zawodowych i domowych;
- problemy zdrowotne – utrata wagi, zaburzenia snu, chroniczne zmęczenie, uszkodzenie organów wewnętrznych, zmiany w obszarze mózgu, zmiany kancerogenne.
Zauważenie i reagowanie na pojawiające się sygnały to zadania, które leżą w obowiązku najbliższych chorego. On sam często jest nieświadomy wszystkich zmian i najczęściej dopiero interwencja osób z jego otoczenia pozwala na rozpoczęcie terapii i skutecznego leczenia.
